Prawa pacjenta

Kogo dotyczą prawa pacjenta?

Prawa pacjenta dotyczą każdego z nas, każdego kto korzysta ze świadczeń zdrowotnych lub zwraca się o ich udzielenie, niezależnie od tego czy jest chory, czy zdrowy.

Prawa pacjenta służą rozwijaniu u człowieka poczucia odpowiedzialności za swoje zdrowie i życie oraz stanowią prawny standard ochrony nad nadużyciami ze strony podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych.

Czym jest prawo pacjenta?

W najbardziej ogólnym ujęciu podstawowe prawo pacjenta to możliwość decydowania o sobie samym i bycia aktywnym uczestnikiem systemu ochrony zdrowia. W ujęciu szczegółowym na prawa pacjenta składa się wiele konkretnych elementów rozmaitej natury.

Prawa pacjenta to też pojęcie używane w prawie nie tylko w Polsce, ale i w innych krajach członkowskich Unii Europejskiej i krajach spoza UE. Celem koncepcji praw pacjenta jest ochrona autonomii (wolności) pacjenta przed ingerencją ze strony innych podmiotów, ale również prawo domagania się słusznie przynależnych warunków realizacji tych praw.

Jak powstała ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta?

Podstawowe prawa pacjenta po raz pierwszy ujęto w ustawie z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej, pozostałe były rozproszone w wielu aktach prawnych, np. dotyczących zawodów medycznych, funkcjonowania NFZ. Brak całościowego, jednolitego ujęcia tego problemu był powodem znacznych utrudnień przy ustalaniu rzeczywistych uprawnień pacjenta, co znacznie utrudniało skuteczne ich dochodzenie. Międzynarodowe dokumenty: Europejska Karta Praw Pacjenta oraz Deklaracja Promocji Praw Pacjenta w Europie, były również punktem odniesienia w formułowaniu różnych zbiorów uprawnień świadczeniobiorców. W całość zebrała je Karta Praw Pacjenta z 1998 r., która jednak nie była źródłem prawa.

Począwszy od 1998 r. Stowarzyszenie Pacjentów Primum Non Nocere rozpoczęło działania dla zmiany prawa i zobligowania państwa do niesienia pomocy osobom poszkodowanym w wyniku błędów i wypadków medycznych. Działania podejmowane przez to Stowarzyszenie domagało się m.in. powołania instytucji Rzecznika Pacjenta, który w sposób niezależny od ministra zdrowia miałby monitorować funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia, wprowadzenia na wzór skandynawski ubezpieczeń od złych następstw leczenia, bez obowiązku dowodzenia winy lekarza oraz utworzenia programu pomocy dla osób poszkodowanych w wyniku błędów i wypadków medycznych.

W 2008 r. przekazano Marszałkowi Sejmu pakiet projektów ustaw dotyczących systemu ochrony zdrowia, w tym m.in. projekt ustawy o ochronie indywidualnych i zbiorowych praw pacjenta oraz o Rzeczniku Praw Pacjenta (druk sejmowy nr 283). W efekcie prac Sejm przyjął 6 listopada 2008 ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417, z późn. zm.), która skupiła w jednym akcie wszystkie rozproszone prawa pacjenta.

Jakie przepisy regulują prawa pacjenta?

Uchwalona przez Sejm ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta stanowi akt prawny mający na celu realizację zarówno konstytucyjnego prawa jak i ratyfikowananych norm prawa międzynarodowego do poszanowania prawa i wolności obywatelskich. Należy tu przede wszystkim wskazać Europejską Kartę Praw Pacjenta z 2002 r., która opiera się na założeniach Deklaracji Promocji Praw Pacjenta w Europie przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia w 1994 r. Karta Praw Pacjenta wymienia 14 podstawowych praw, są to m.in. prawa do dostępu do profilaktyki i opieki medycznej, informacji, bezpiecznych i dobrej jakości usług, leczenia zgodnie z potrzebami, prawo do wyrażania zgody na zabiegi, wyboru, prywatności i poufności, składania zażaleń i uzyskania rekompensaty.

Prawa pacjenta są zagwarantowane w:

• Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.)
• Ratyfikowanych umowach międzynarodowych:
  - Karta Praw Pacjenta z 1984 r. wydana z inicjatywy Parlamentu Europejskiego Wspólnoty Europejskiej,
  - Deklaracja Promocji Praw Pacjenta w Europie z 1994,
  - Europejska Karta Praw Pacjenta,
  - Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167; dalej jako: Pakt),
  - Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 (ratyfikowana przez Polskę 2 października 1992).
• Ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2017 r. poz. 1318 z późn.zm)
• Ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U z 2017 r. poz. 882 z późn.zm)
• Aktach wykonawczych.

Kto jest zobowiązany do poszanowania i przestrzegania praw pacjenta?

• Podmioty opieki zdrowotnej, takie jak: organy władzy publicznej właściwe w zakresie ochrony zdrowia (w szczególności: Minister Zdrowia, wojewoda, jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli: gmina, powiat, województwo), Narodowy Fundusz Zdrowia, samorządy zawodów medycznych, producenci leków, produktów leczniczych, wyrobów medycznych oraz apteki.
• Podmioty wykonujące działalność leczniczą, takie jak: szpitale, przychodnie, ośrodki zdrowia, poradnie, zakłady opiekuńczo-lecznicze, zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze, laboratoria diagnostyczne, jednostki badawczo-rozwojowe, praktyki lekarskie, pielęgniarskie i położnicze.
• Osoby wykonujące zawód medyczny: lekarze, pielęgniarki, położne, diagności, fizjoterapeuci, ratownicy medyczni i inni profesjonaliści opieki zdrowotnej.
• Każda inna osoba uczestnicząca w procesie udzielaniu świadczeń zdrowotnych.

Jakie prawa każdemu pacjentowi gwarantuje ustawa?

Ustawa wyodrębnia ogólne i szczegółowe prawa pacjenta. Katalog praw jest rozbudowany i obejmuje:

1. prawo do świadczeń zdrowotnych:
   a) odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej
   b) do przejrzystej, obiektywnej, opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń
   c) do zasięgnięcia opinii innego lekarza, pielęgniarki, położnej lub zwołania konsylium lekarskiego
   d) do natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia
   e) prawo do uzyskania świadczeń zdrowotnych związanych z porodem
2. prawo do informacji:
   a) o stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu, w tym żądania pełnej informacji
   b) prawo do żądania udzielenia lub nieudzielenia przez lekarza informacji osobom wskazanym przez pacjenta
   c) prawo żądania nieudzielania przez lekarza informacji w zakresie wskazanym przez pacjenta
   d) prawo przedstawienia lekarzowi swojego zdania w zakresie otrzymanych informacji
   e) do dostatecznie wczesnej informacji o zamiarze odstąpienia przez lekarza od leczenia
   f) o prawach pacjenta
   g) o rodzaju i zakresie udzielnych przez dany podmiot świadczeń zdrowotnych
3. prawo do zgłaszania działań niepożądanych produktów leczniczych
4. prawo pacjenta do tajemnicy informacji z nim związanych
5. prawo do wyrażania zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych
   a) prawo do wniesienia sprzeciwu co do udzielanego świadczenia zdrowotnego
   b) prawo do wyrażenia zgody na metody leczenia lub diagnostykę stwarzające podwyższone ryzyko
6. prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta
   a) prawo do umierania w spokoju i godności
   b) prawo do leczenia bólu
   c) prawo do obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych
7. prawo dostępu do dokumentacji medycznej
8. prawo pacjenta do zgłaszania sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza
9. prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego:
   a) do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osobami
   b) prawo do odmowy kontaktu ze wskazanymi osobami
   c) do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej, w tym także do opieki sprawowanej nad pacjentką w warunkach ciąży, porodu i połogu
10. prawo do opieki duszpasterskiej
11. prawo do przechowania rzeczy wartościowych w depozycie

Jakie są szczególne prawa pacjenta w szpitalu psychiatrycznym?

Pacjent szpitala psychiatrycznego, a także jego przedstawiciel ustawowy, opiekun prawny lub faktyczny ma prawo do pomocy w ochronie swoich praw związanych z przyjęciem, leczeniem, warunkami pobytu i wypisaniem ze szpitala. Zadania dotyczące ochrony praw tych osób w szpitalach psychiatrycznych realizują Rzecznicy Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego.

Zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia psychicznego pacjent przebywający w szpitalu psychiatrycznym ma prawo do:

• bezpłatnych świadczeń zdrowotnych udzielanych mu przez publiczne zakłady psychiatrycznej opieki zdrowotnej;
• bezpłatnych leków i artykułów sanitarnych oraz pomieszczenia i wyżywienia, jeżeli przebywa w szpitalu psychiatrycznym będącym publicznym zakładem opieki zdrowotnej;

Zapewnienia mu rodzaju metod postępowania leczniczego właściwych nie tylko z uwagi na cele zdrowotne, ale także ze względu na interesy oraz inne jego dobro osobiste i dążenie do jego poprawy zdrowia w sposób najmniej dla pacjenta uciążliwy,

• porozumiewania się bez ograniczeń z rodziną i innymi osobami;
• wystąpienia o okresowe przebywanie poza szpitalem bez wypisywania go z zakładu;
• uprzedzenia go o zamiarze zastosowania wobec niego przymusu bezpośredniego (przytrzymanie, przymusowe podanie leków, unieruchomienie, izolacja); dopuszczenie zastosowania tego środka wobec pacjenta musi wynikać z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego;
• uprzedzenia o zamiarze przeprowadzenia badania psychiatrycznego bez jego zgody oraz podania przyczyn takiej decyzji; badanie takie może być przeprowadzone, jeżeli zachowanie pacjenta wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolny do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych;
• wyrażenia zgody lub odmowy na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego, z wyłączeniem sytuacji, gdy przepisy ustawy dopuszczają przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta;

• poinformowania i wyjaśnienia mu przez lekarza przyczyny przyjęcia do szpitala psychiatrycznego w sytuacji, gdy nie wyraził na to zgody oraz uzyskania informacji o przysługujących mu w tej sytuacji prawach;
• cofnięcia uprzednio wyrażonej zgody na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego;
• niezbędnych czynności leczniczych mających na celu usunięcie przyczyny przyjęcia go do szpitala bez jego zgody i zapoznania go z planowanym postępowaniem leczniczym;
• wypisania ze szpitala psychiatrycznego, jeżeli przebywa w nim bez wyrażenia przez siebie zgody, jeżeli ustały przyczyny jego przyjęcia i pobytu w szpitalu psychiatrycznym bez takiej zgody;
• pozostania w szpitalu po ustaniu przyczyn przyjęcia i pobytu w szpitalu bez zgody, za swoją później wyrażoną zgodą, jeżeli w ocenie lekarza, jego dalszy pobyt w tym szpitalu jest celowy;
• osoba przebywająca w szpitalu psychiatrycznym, w tym również osoba ubezwłasnowolniona, jej przedstawiciel ustawowy, małżonek, rodzeństwo, krewni w linii prostej oraz osoba sprawująca faktyczną nad nią opiekę może złożyć, w dowolnej formie, wniosek o nakazanie wypisania jej ze szpitala;
• osoba przebywająca w szpitalu psychiatrycznym, w tym również osoba ubezwłasnowolniona, jej przedstawiciel ustawowy, małżonek, rodzeństwo, krewni w linii prostej oraz osoba sprawująca faktyczną nad nią opiekę może wystąpić do sądu opiekuńczego o nakazanie wypisania ze szpitala psychiatrycznego, po uzyskania odmowy wypisania ze szpitala;

• złożenia wniosku do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora, jeżeli uważa, że w czasie pobytu w szpitalu potrzebuje pomocy w prowadzeniu wszystkich lub tylko niektórych swoich spraw;
• ubiegania się o przyjęcie do domu pomocy społecznej ze względu na stan zdrowia wymagający stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymagający leczenia szpitalnego oraz brak możliwości korzystania z opieki innych osób
• ma prawo do tego, aby osoby wykonujące czynności wynikające z ustawy zachowały w tajemnicy wszystko, co go dotyczy, a o czym powzięły wiadomość wykonując czynności wynikające z ustawy.

Kto ustawowo chroni prawa pacjentów?

Rzecznik Praw Pacjenta jako centralny organ administracji rządowej pomaga pacjentom od 2009 r. Został powołany ustawą z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.

Rzecznik wykonuje swoje zadania przy pomocy Biura Rzecznika Praw Pacjenta. Nadzór nad działalnością Rzecznika sprawuje Prezes Rady Ministrów, który również powołuje i odwołuje Rzecznika.

Do zakresu działania Rzecznika zgodnie z art. 47 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta należy:

• prowadzenie postępowań w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów;
• prowadzenie postępowań wyjaśniających obejmujących wszczęcie postępowania wyjaśniającego, analizę skierowanego do niego wniosku, podjęcie sprawy oraz podjęcie czynności po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego;
• w sprawach cywilnych na prawach przysługujących prokuratorowi może z urzędu lub na wniosek strony żądać wszczęcia postępowania i brać udział w toczącym się postępowaniu;
• opracowywanie i przedkładanie Radzie Ministrów projektów aktów prawnych dotyczących ochrony praw pacjenta;
• występowanie do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę aktów prawnych w zakresie ochrony praw pacjenta;
• opracowywanie i wydawanie publikacji oraz programów edukacyjnych popularyzujących wiedzę o ochronie praw pacjenta;
• współpraca z organami władzy publicznej w celu zapewnienia pacjentom przestrzegania ich praw, w szczególności z ministrem właściwym do spraw zdrowia;
• przedstawianie właściwym organom władzy publicznej, organizacjom i instytucjom oraz samorządom zawodów medycznych ocen i wniosków zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony praw pacjenta;
• współpraca z organizacjami pozarządowymi, społecznymi i zawodowymi, do których celów statutowych należy ochrona praw pacjenta; w tym współpraca w zakresie przestrzegania praw pacjenta z podmiotami udzielającymi świadczeń zdrowotnych;
• analiza skarg pacjentów w celu określenia zagrożeń i obszarów w systemie ochrony zdrowia wymagających naprawy;
• wykonywanie innych zadań określonych w przepisach prawa lub zleconych przez Prezesa Rady Ministrów.

Osoby korzystające ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez szpital psychiatryczny, a także ich przedstawiciele ustawowi, opiekunowie prawni lub faktyczni, mają prawo do pomocy w ochronie swoich praw na mocy ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Ochroną praw tej grupy osób również zajmuje się Rzecznik Praw Pacjenta. Zadania swoje realizuje przy pomocy Departamentu do spraw Zdrowia Psychicznego oraz Rzeczników Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego.

Strona internetowa: http://www.rpp.gov.pl/

Autor: Mirosława Kałdowska
Źródła:
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U z 2017 poz. 882 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U z 2017 poz. 1318 z późn. zm.)
P. Gałecki, K. Bobińska, K. Eichstaedt, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Wydanie 2, Wolters Kluwer Warszawa 2016
D. Karwowska; Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz. Wydanie 3 ; Wolters Kluwer Warszawa 2016
http://www.rpp.gov.pl/