Mieszcząca się w zabytkowym XIX-wiecznym kompleksie placówka to najstarszy oraz najdłużej działający szpital psychiatryczny w Polsce. Tylko dwa szpitale psychiatryczne posiadały wcześniejszy rodowód tj. Szpital Jana Bożego w Warszawie (1630 r.) oraz szpital w Owińskach pod Poznaniem (1838 r.). Niestety ośrodki te w czasie II wojny światowej uległy zniszczeniu.
Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Świeciu to szpital z tradycjami. To placówka mająca do zaoferowania zarówno nowoczesne, skuteczne metody leczenia, jak i bogatą historię.
Za zalążek Szpitala Psychiatrycznego w Świeciu należy uznać powstanie w 1822 r. stu łóżkowego Szpitala Krajowego z 20 łóżkami dla chorych psychicznie w budynku poklasztornym O.O. Bernardynów. Ten mały oddział uznaje się za zalążek szpitala psychiatrycznego. W 1847 r. po uzyskaniu zgody władz pruskich (w 1772 r. Świecie weszło w skład Prus) przystąpiono do siedmioletniej budowy Zakładu Psychiatrycznego w Świeciu. W dniu 1.04.1855 r. szpital Westpreussischen Provinzial–Irren-Heil und Pflege-Anstalt zu Schwetz rozpoczął swoją działalność z dostępną liczbą: 200 łóżek (obecnie oddziały: I/II, IIIa/IIIb, XIa/XIb, XVI). W pierwszym roku funkcjonowania zakładu leczono 99 pacjentów, a w 1889 r. przekroczono liczbę 400. W 1870 r. zostały wybudowane kolejne dwa pawilony (obecnie oddziały XIV I Izba Przyjęć). Systematycznie wzrastająca liczba pacjentów skutkowała dalszą rozbudową placówki w latach 1907-1914. Powstały 4 duże pawilony dla chorych (obecnie oddziały: IV/V, VII/X, IXa/IXb oraz IXc/XIII) i 2 domy dla lekarzy. Szpital posiadał instalację wodno-kanalizacyjną oraz c.o., a od 1908 r. instalację elektryczną. Liczba chorych wynosiła 860, w tym 60 w opiece domowej. Już w latach 1910-1914 w szpitalu przebywało 15 dzieci, które uczyły się w szkole specjalnej. Szpital posiadał również 56 ha ziemi rolniczej, zatrudniając zdolnych do pracy chorych. Pierwszymi dyrektorami szpitala byli Friedrich Hoffman oraz Arthur Brückner.
W 1920 r. po pierwszej wojnie światowej Szpital został przejęty przez władze polskie i przekształcony w „Krajowy Pomorski Zakład Psychiatryczny”. Pierwszym polskim dyrektorem został Stanisław Dekowski. W roku szkolnym 1923/1924 wznowiono pod kierownictwem J. Duszyńskiego działalność szkoły specjalnej. Na terenie szpitala powstały liczne warsztaty rzemieślnicze, w których przeprowadzano terapię pracą. Szpital posiadał gospodarstwo rolne o obszarze 300 mórg magdeburskich. W tym czasie organizowano również kursy pielęgniarskie dla podniesienia kwalifikacji personelu oraz zlikwidowano wysokie mury okalające szpital.
Na uwagę zasługuje fakt, że szpital był samowystarczalny. Posiadał piekarnię, masarnię, sklep rzeźnicki, aptekę, laboratorium, własną orkiestrę szpitalną, bibliotekę i salę zabaw.
W 1932 r. dyrektorem został dr Józef Bednarz, który zmienił nie tylko wygląd zewnętrzny szpitala, wystój oddziałów, ale i funkcjonowanie placówki (m.in. od połowy lat 30-tych pojawiali się pacjenci internowani) oraz unowocześniał budynki szpitala.
W latach 1934-1935 w zakładzie psychiatrycznym w Świeciu był ustabilizowany personel lekarski, który liczył od 5 do 6 osób, jednak już w roku 1937 r. pracowało tam 7 lekarzy. Byli to Józef Bednarz, Ralf Baetge, Józef Wołek, Kazimierz Romanowski, Zofia Skonieczka, Stanisław Szwedowski, Wiktor Bujarski. Zajmowali się oni pacjentami w liczbie około 1160 osób. W przededniu wybuchu II Wojny Światowej pracowało w szpitalu 13 lekarzy, 70 pielęgniarzy i 18 pracowników administracji. W szpitalu przebywało 1600 pacjentów. Po zajęciu Świecia przez wojska niemieckie w 1939 r. w szpitalu zaczął urzędować niemiecki administrator. Doktor Józef Bednarz został wówczas pozbawiony stanowiska i osadzony w areszcie domowym. Do końca życia mimo niesprzyjających warunków starał się ratować swoich pacjentów.
Już we wrześniu 1939 r. rozpoczęła się masowa zagłada chorych psychicznie. W dniu 15.10.1939 r. rozpoczęła się trwająca blisko tydzień akcja eksterminacji pacjentów szpitala psychiatrycznego w Świeciu. 1.350 chorych wywieziono na teren żwirowni w Mniszku pod Świeciem, gdzie zostali rozstrzelani lub zatłuczeni przez SS-manów ze specjalnej jednostki Wachsturmbann "Eimann". Pozostałych pacjentów w większości wywieziono do szpitala psychiatrycznego w Kocborowie, a następnie zamordowano w Lesie Szpęgawskim. Wśród ofiar znajdowało się 120 dzieci, które wywieziono na egzekucję pod pozorem odbycia wycieczki. Dyrektor Józef Bednarz nie skorzystał z możliwości ucieczki, postanawiając nie opuszczać swoich pacjentów do samego końca. Ze względu na okoliczności śmierci jest nazywany pomorskim Korczakiem.
Jeszcze w 1939 r. uruchomiono w pawilonie XII szpital wojenny dla rannych jeńców polskich, a od 1942 r. utworzono dom starców dla Niemców z krajów nadbałtyckich, który funkcjonował do roku 1945.
Po wojnie rozgrabiony szpital wznowił swą działalność już w kilka tygodni po wyzwoleniu Świecia pod nazwą: Zakład Psychiatryczny Pomorskiego Samorządu Wojewódzkiego. Szpital bardzo szybko został odbudowany. Systematycznie wzrastała także liczba chorych, początkowo zgłaszali się pacjenci, którzy zdołali przeżyć okupację hitlerowską m.in. Jan Plichta ocalały z zagłady w Mniszku. W roku 1948 r. hospitalizowanych było w szpitalu ok. 600 osób. Pierwszym powojennym dyrektorem szpitala został Zygmunt Januszkiewicz. Z końcem 1948 r. szpital obejmował 100 ha i dzierżawił prawie 140 ha ziemi, na której pracowali pacjenci oraz uczniowie szkoły specjalnej i zakładu wychowawczego.
W 1949 r. nadano szpitalowi nazwę: Państwowy Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Świeciu nad Wisłą. W 1950 r. postał oddział psychiatrii dziecięcej. W lipcu 1952 r. w miejscowości Górna Grupa utworzono oddział zamiejscowy szpitala z liczbą 300 łóżek. W tym czasie szpital dysponował już gabinetem stomatologicznym, a od 1956 r. dysponował oddziałem neurologicznym dla 60-ciu pacjentów. W latach 1945-1950 utworzono na terenie szpitala Państwowy Zakład Wychowawczy, który wkrótce przekształcono w zakład Wychowawczy dla Dzieci Upośledzonych Umysłowo. Wychowanków tego zakładu w 1950 r. przeniesiono do zakładów opiekuńczych pozostawiając tylko dzieci wymagające leczenia na oddziale psychiatrii dziecięcej.
Najdłużej urzędującym dyrektorem szpitala był Mieczysław Petelski, który pełnił funkcje w latach 1957-1981.
W 1958 r. utworzono drugą filię szpitala w Morsku oraz uruchomiono pracownię elektrokardiograficzną. W dniu 19.09.1959r. po odsłonięciu pamiątkowej tablicy pamięci zamordowanych pacjentów i dyrektora Józefa Bednarza rozpoczęto działania mające na celu nadanie jego imienia placówce. W 1961 r. 18 lekarzy sprawowało opiekę nad 1.700 pacjentami. Otworzono tez pierwszą w ówczesnym województwie bydgoskim pracownię elektroencefalograficzną (EEG). W Żurawiej Kępie w 1964 r. zostaje otwarty trzeci oddział zamiejscowy przeznaczony dla 50 pacjentów. Liczba hospitalizowanych pacjentów w szpitalu i oddziałach zamiejscowych wzrosła w tym czasie do ok. 2.000. Najwięcej hospitalizowanych pacjentów było leczonych w placówce na początku lat siedemdziesiątych. Wówczas 30 zatrudnionych lekarzy sprawowało opiekę nad 2.190 pacjentami. W 1966 r. szpital otwiera pierwszy w Polsce ośrodek rekreacyjno-rehabilitacyjny dla pacjentów i pracowników szpitala. Rok później powstaje zakład fryzjerski oraz sklep.
1 stycznia 1968 r. nastąpiła kolejna zmiana nazwy szpitala na Wojewódzki Szpital Chorób Układu Nerwowego w Świeciu. Dzisiejszą nazwę: Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Świeciu szpital otrzymuje w dniu 1.10.1976 r. W dniu 29.05.1980 r., w 125 rocznicę istnienia placówki, szpitalowi nadano imię dr Józefa Bednarza upamiętniając w ten sposób jego heroiczną postawę.
Okrucieństwa II Wojny Światowej nie były jedynym dramatycznym wydarzeniem w historii szpitala. W nocy 31 października 1980 r. doszło do wybuchu pożaru w zamiejscowym budynku Szpitala w Górnej Grupie. W budynku tym przebywało od 300 do 400 pacjentów. Mimo podejmowanych wysiłków w pożarze zginęło 54 pacjentów, a 2 następnych zmarło w szpitalu, wielu zostało poparzonych. 46 tragicznie zmarłych w pożarze osób zostało pochowanych w zbiorowej mogile na cmentarzu szpitalnym w Świeciu. Tragiczny pożar w Górnej Grupie stał się przełomem w spojrzeniu na funkcjonowanie szpitali psychiatrycznych w Polsce. Zlikwidowano oddziały zamiejscowe, postawiono nacisk na poprawę w oddziałach bezpieczeństwa przeciwpożarowego – budowę niezbędnych ewakuacyjnych klatek schodowych, zmniejszenie liczebności oddziałów. Szpital zlikwidował w 1991 r. ostatni oddział (odwykowy) w Żurawiej Kępie oraz oddział rehabilitacyjny w Morsku wraz z 360 hektarowym gospodarstwem pomocniczym. W przeciągu czterech lat ilość hospitalizowanych pacjentów uległa zmniejszeniu do 1000 i w 1992 r. szpital powrócił do obszaru w obrębie ulicy Sądowej w Świeciu.
Od stycznia 1999 r. szpital przekształcił się w samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej. Placówka podjęła działania restrukturyzacyjne dostosowując się do tworzącego się rynku usług medycznych. W 2000 r. w ramach tych działań m.in. zwolniono grupowo 115 pracowników, zlikwidowano nieekonomiczne komórki organizacyjne. W 2005 r. zlikwidowano również oddział neurologiczny, a rok później rozpoczęto świadczenie nowych usług medycznych – leczenie metadonem.
W 2005 r. w ramach obchodów 150-lecia istnienia szpitala odbyła się konferencja naukowa oraz wmurowano pamiątkową tablicę, a nazwiska ofiar tragicznego pożaru w Górnej Grupie upamiętniono na marmurowej płycie na świeckim cmentarzu. W 2009 r. swoją działalność rozpoczęły dwa nowe oddziały psychiatrii sądowej o wzmocnionych zabezpieczeniu dla dorosłych i młodzieży. Od czerwca 2014 roku została otwarta Poradnia Leczenia Uzależnień, która udziela porad i prowadzi psychoterapię uzależnień dla osób uzależnionych, osób współuzależnionych oraz osób najbliższych uzależnionego. W 2018 r. została oddana do użytku kuchnia z nowoczesnym zapleczem technologicznym i jadalnią. Z dniem 1.01.2019 r. oddział sądowy o wzmocnionym zabezpieczeniu dla nieletnich przekształcono w oddział sądowy o podstawowym zabezpieczeniu.
Szpital w ostatnim czasie podlega działaniom modernizacyjnym, został również doposażony. Środki na ten cel pochodzą z marszałkowskiego medycznego pakietu stulecia, w ramach którego dostosowuje się do europejskiego standardu najważniejsze lecznice w regionie (więcej informacji w zakładce: Aktualności: projekty unijne, inwestycje). Przeprowadzone od 2009 r. prace remontowo-modernizacyjne objęły budynki mieszczące oddziały psychiatryczne, oddziały terapii uzależnień i oddziały detoksykacyjne, budynek izby przyjęć oraz pracowni diagnostycznej i apteki. Aktualnie trwają prace mające na celu wymianę szpitalnych instalacji m.in. instalacji wodociągowej. W planach są remonty kolejnych budynków oraz uporządkowanie dróg i stworzenie traktów spacerowych wewnątrz kompleksu.
Więcej informacji dotyczących historii szpitala można odszukać w zasobach bibliotecznych oraz w zasobach Internetu, m.in. pod linkami: